Từ trang phục đến thời trang

Trong đời sống thường nhật, không ít lần chúng ta sử dụng lẫn lộn hai khái niệm “trang phục” và “thời trang”. Thoạt nghe thì dường như cả hai đều chỉ về quần áo. Nhưng nếu nhìn sâu hơn, chúng ta sẽ thấy sự khác biệt ẩn sau hai khái niệm đó khiến cho có những bộ đồ tồn tại bền vững hàng thập kỷ, gắn liền với chức năng và tính ổn định; trong khi đó lại có những bộ cánh khác xuất hiện và tạo nên làn sóng văn hóa, trở thành tuyên ngôn cá nhân, ghi dấu cả một thời đại rồi nhường chỗ cho trào lưu khác. Tại sao cùng là quần áo nhưng có bộ được xem như trang phục thường nhật, lại có bộ được gọi là thời trang?

Bài viết này sẽ đưa người đọc đến với con đường từ trang phục đến thời trang. Trên hành trình ấy, ta cũng sẽ thấy rõ thời trang là một vòng lặp không ngừng tái hiện quá khứ, nhưng mỗi lần trở lại lại khoác lên một tinh thần mới.

Đối lập với trang phục hàng ngày, vốn được định nghĩa như là kiểu trang phục mang tính ổn định và tính chức năng cao hơn, chỉ thay đổi một cách từ từ, thời trang phát triển bởi ý hướng tìm kiếm sự khác thường, mới lạ.

(Dẫn luận về thời trang, Rebecca Arnold)

BST mùa Xuân 2008 của NTK Sonia Rykiel, một trong những BST mình rất mê bởi vải vóc mềm mượt, bay bổng và những nếp xếp như hoa chốn thần tiên. Mình đã được học về BST này vào năm 1 đại học.

1. Trang phục là gì?

Từ thuở sơ khai, con người đã biết che chở cơ thể bằng lá cây, da thú. Đó chính là những mầm mống đầu tiên của trang phục. Bản chất khởi nguyên của trang phục không phải để “đẹp” mà để bảo vệ: giữ ấm, chống nắng, che chắn khỏi tác động khắc nghiệt của môi trường. Khi bước vào các nền văn minh cổ đại, trang phục dần mang thêm ý nghĩa xã hội. Ví dụ như toga của La Mã thể hiện địa vị công dân, kimono của Nhật Bản phản ánh đẳng cấp và truyền thống, áo dài Việt Nam gắn liền với sự đoan trang và bản sắc dân tộc. Nhìn sang Trung Quốc, thời Đường được xem là đỉnh cao của văn minh Trung Hoa cổ đại khi kinh tế phồn thịnh, giao thương mở rộng, văn hóa phát triển rực rỡ. Phục sức thời Đường cũng như vậy mà phản ánh một xã hội phồn vinh, cởi mở và giao lưu văn hóa mạnh mẽ, đặc biệt là ảnh hưởng từ con đường tơ lụa. Tơ lụa thời Đường không chỉ quý từ chất liệu, đẹp về màu sắc mà còn mang rất nhiều hoa văn sống động. Từ chim muông, côn trùng đến hoa cỏ cho đến hình hoa tuyết, đỉnh cao của thẩm mỹ được thể hiện trên hoa văn được in – thêu – dệt – nhuộm trên gấm lụa.

Ở góc độ văn hóa học, trang phục là “ngôn ngữ phi ngôn từ” phản ánh lối sống, tập quán, và các chuẩn mực xã hội của từng thời kỳ. Vậy trang phục phục vụ sự ổn định và tính chức năng trước tiên. Dù có biến đổi hình thức theo từng thời kỳ, bản chất công năng ấy vẫn là trụ cột định hình nên mọi loại quần áo.

Hình ảnh phụ nữ trong phục sức thời Đường: tay áo nhỏ, váy dài, khăn lụa. Ảnh: Chánh Kiến.

Trang phục toga của La Mã. Ảnh: Pixabay.

Trang phục hàng ngày ít thay đổi theo xu hướng, bởi nó gắn với nhu cầu tiện lợi và sự quen thuộc. Đàn ông văn phòng quen mặc sơ mi trắng, suit xanh navy; phụ nữ công sở thường mặc áo blouse và quần âu; hay chiếc quần jeans xanh dường như chưa bao giờ rời khỏi tủ đồ qua bao thập kỷ của giới trẻ. Những món đồ này tạo nên một “ngôn ngữ chung” cho cộng đồng, nơi người mặc dễ dàng hòa nhập mà không cần phải gồng mình chạy theo xu hướng.

Chúng ta có thể nhìn lại giai đoạn Edwardian (1901–1910) để thấy rõ điều đó. Nam giới trung lưu và thượng lưu gần như trung thành với bộ suit tối màu, veston cài khuy, cà vạt gọn gàng. Phụ nữ, dù được trau chuốt hơn, cũng thường xuất hiện với corset định hình eo nhỏ, váy dài chạm đất, mũ rộng vành cầu kỳ. Trẻ em khi ấy mặc như những phiên bản thu nhỏ của người lớn, với áo choàng, giày bốt và cả phụ kiện. Dù có sự khác biệt về giai cấp, trang phục vẫn giữ đặc điểm chuẩn mực và ít biến động.

Trang phục phương Tây giai đoạn Edwardian (1901–1910). Ảnh: familysearch.

Khi bàn về trang phục, ta không thể chúng khỏi bối cảnh xã hội và tiến bộ kỹ thuật. Khi đời sống và công nghệ dệt may phát triển, trang phục trở nên đơn giản hóa và thoải mái hơn. Sự xuất hiện của hệ thống sưởi trung tâm ở châu Âu khiến quần áo mùa đông nhẹ nhàng hơn; vải cotton và len công nghiệp mở ra kỷ nguyên của những bộ đồ tiện dụng, dễ giặt, dễ mặc. Có thể nói, sự ổn định của trang phục phản ánh mức độ ổn định của xã hội, và chính từ sự ổn định ấy, thời trang mới có cơ hội nảy mầm như một nhánh khác biệt đầy sáng tạo.

2. Thời trang là gì?

Thời trang thường gắn với khía cạnh thẩm mỹ, sáng tạo và tính chu kỳ của xu hướng. Thời trang không chỉ là trang phục được mặc trên người, mà nó còn thể hiện cách mặc được xã hội thừa nhận trong một giai đoạn nhất định. Có thể nói rằng thời trang mang tính ngắn hạn, thay đổi theo mùa vụ, theo dòng chảy văn hóa và thị hiếu.

Hãy phân tích sâu hơn một chút. Nếu thế kỷ XX là thời kỳ vàng son của haute couture và những biểu tượng điện ảnh, thì thế kỷ XXI lại chứng kiến một “bản đồ” thời trang đa chiều hơn, nơi couture, ready-to-wear, streetwear và nghệ thuật đương đại gặp nhau. Ở đó, giá trị của một thiết kế không còn được định nghĩa duy nhất bằng kỹ thuật cắt may hay tên tuổi nhà mốt, mà còn bởi khả năng chạm đến cảm xúc người xem. Một sàn diễn thành công không chỉ cần váy áo lộng lẫy, mà còn cần một bối cảnh kể chuyện, một giai điệu dẫn dắt, hay một thông điệp xã hội vang vọng sau ánh đèn. Tất cả những yếu tố ấy hợp thành một trải nghiệm thẩm mỹ trọn vẹn nơi khán giả vừa chiêm ngưỡng những bộ cánh huy hoàng lại vừa đồng cảm trong từng giây phút thưởng lãm. Công chúng ngày càng giữ vai trò quan trọng trong bức tranh thời trang đó. Họ không còn là người thụ động tiếp nhận xu hướng mà nhà mốt khởi xướng, mà trái lại, người xem đã trở thành nhân tố định hình xu hướng và đồng thời là thước đo cho sức sống bền bỉ của mỗi sáng tạo thời trang.

Thời trang thỏa mãn trí tưởng tượng và khát vọng khác biệt của người tạo ra lẫn người mặc nó. Một bộ váy có thể khiến người mặc trở nên duyên dáng và thanh lịch hơn, hoặc cũng có thể khiến họ toát lên vẻ táo bạo hay thậm chí là nổi loạn. Nếu trang phục “giữ chỗ đứng” của mình trong đời sống bằng sự ổn định, thì thời trang “gây tiếng vang” bằng sự bất ngờ và mới lạ.

Ảnh: Marie Claire.

Trong lịch sử, thời trang nhiều lần bùng nổ như một cuộc cách mạng, nhưng không phải lúc nào cũng gắn với sự nổi loạn. Năm 1947, Christian Dior giới thiệu bộ sưu tập “New Look” với chiếc đầm có vòng eo thắt chặt, chân váy xòe dài chấm giữa bắp chân, phần vai tròn đầy nữ tính. Trong bối cảnh hậu Thế chiến II, khi phụ nữ đã quen với quân phục tiện dụng và những đường cắt tối giản, những thiết kế của Dior như làn gió mát nhẹ nhàng và tươi mới. Những bộ cánh tôn vinh sự duyên dáng, mềm mại và xa hoa của phái đẹp được xem là tuyên ngôn thẩm mỹ: phụ nữ xứng đáng được trở lại với vẻ đẹp trọn vẹn, lộng lẫy và sang trọng. “New Look” đã tái định nghĩa chuẩn mực nữ tính cho cả một thế hệ và đưa Paris trở lại vị thế kinh đô thời trang thế giới.

“New Look” – bộ sưu tập nổi tiếng nhất của Dior, được ví như tuyên ngôn nữ tính của phụ nữ sau thế chiến thứ 2. Ảnh: DIOR.

Gucci bán “sự tự do thể hiện bản sắc”, người mặc Gucci là người dám khác biệt. Ảnh: Glamour.

Trong các BST của Valentino, sự mềm mại được xem như một dạng sức mạnh. Mỗi bộ sưu tập couture là sự hòa quyện giữa hội họa và thời trang, từ bảng màu sặc sỡ, cấu trúc draping mềm mại, đến cách xử lý chất liệu tựa như vẽ trên toan. Ảnh: Valentino Haute Couture 2020.

Tại Việt Nam những năm 1930, sự xuất hiện của áo dài Le Mur do họa sĩ Cát Tường (Le Mur) sáng tạo cũng đánh dấu một cuộc cách tân quan trọng. Từ chiếc áo tứ thân và ngũ thân truyền thống, ông cải biến thành áo dài ôm sát cơ thể, tay áo thon gọn, cổ cao, kết hợp cùng quần trắng dài chấm gót. Vẫn giữ được sự kín đáo, duyên dáng của người phụ nữ Á Đông, nhưng thiết kế của Le Mur mang đến một dáng vẻ hiện đại, thanh thoát và gần gũi với tinh thần đô thị mới. Đây không chỉ là sự thay đổi trong thiết kế, mà còn là tuyên ngôn về hình ảnh người phụ nữ Việt Nam mới: biết giữ gìn truyền thống, nhưng cũng sẵn sàng tiếp nhận tinh hoa quốc tế để định hình bản sắc riêng.

Những chiếc áo dài cách tân Le Mur được thiết kế theo phong cách mới để phù hợp với thời tiết, cử động,… Ảnh: https://nhipsonghanoi.hanoimoi.vn/

Tính chu kỳ hay vòng lặp của phong cách

Thời trang có một quy luật thú vị đó là mọi thứ đều quay lại sau khoảng 20 – 30 năm. Sự tái hiện này luôn bao hàm yếu tố biến đổi, biến tấu để phù hợp với tinh thần đương đại.

• Corset Edwardian từng bị coi là công cụ giam hãm cơ thể phụ nữ, nay quay lại dưới hình thức “waist training” hay bodysuit mang tinh thần empowerment – kiểm soát cơ thể nhưng từ chính lựa chọn cá nhân.

• Boyish look của 1920s trở thành cảm hứng cho phong cách androgynous trong thập niên 1990s và tiếp diễn đến nay trong hình dáng của những bộ suit nữ giới của Saint Laurent hay Gucci.

• Chân váy ngắn (mini skirt) 1960s nay tái sinh trong dạng “micro mini” Y2K, kết hợp cùng crop top, áo cardigan ngắn, gợi nhớ hình ảnh của công chúa nhạc Pop Britney Spears đầu những năm 2000.

Sự xoay vòng của thời trang khiến chúng ta thấy quá khứ luôn có thể được tái sinh qua lăng kính công nghệ mới, chất liệu mới và tâm thế xã hội mới.

Sự khác biệt và mối liên hệ giữa hai khái niệm trên

• Khác biệt: Trang phục mang tính bền vững, ổn định và gắn với nhu cầu cơ bản của con người. Trong khi đó, thời trang gắn liền với sự biến đổi liên tục, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ sáng tạo nghệ thuật, xu hướng toàn cầu, và chiến lược truyền thông.

• Mối liên hệ: Thời trang luôn lấy trang phục làm chất liệu nền tảng. Mọi sản phẩm thời trang trước hết phải là một “trang phục” – có công năng che chở, bảo vệ cơ thể, rồi mới được nâng lên thành giá trị thẩm mỹ. Nói cách khác, trang phục là “cái khung” cơ bản, còn thời trang là “hồn” được thổi vào để tạo nên sự mới mẻ, khác biệt cho vải vóc lụa là ấy.

Nếu trang phục đặt nền tảng cho việc che chở và bảo vệ cơ thể thì thời trang chính là ngôn ngữ sáng tạo không ngừng được tái định nghĩa. Ở đây nhà thiết kế đóng vai trò trung gian, biến đổi vật liệu, kiểu dáng, kỹ thuật may thành hình thức biểu đạt mới, gắn liền với văn hóa và xã hội. Thời trang không chỉ phản ánh thị hiếu thẩm mỹ đương đại mà còn chất chứa thông điệp về giới, quyền lực, bản sắc cá nhân và tập thể. Trong nhiều trường hợp, trang phục có thể tồn tại như đời thường nhưng chính sự tác động của thời trang đã đưa nó thành tuyên ngôn.

Kết luận

Khi nhìn lại, chúng ta có thể thấy rằng trang phục và thời trang là hai khái niệm vừa gắn bó lại vừa độc lập. Một bên mang tính nền tảng, đáp ứng nhu cầu sinh học và xã hội cơ bản; bên kia lại thể hiện chiều sâu sáng tạo, mỹ cảm và tính thời đại. Sự phân biệt này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về vai trò của mỗi khái niệm mà còn mở ra cách tiếp cận nghiêm túc trong nghiên cứu, giảng dạy và sáng tạo trong lĩnh vực mỹ thuật ứng dụng. Và quan trọng hơn, nó khẳng định một điều rất hiển nhiên rằng để thời trang tồn tại, trước hết cần có trang phục, nhưng để trang phục vượt lên thành biểu tượng văn hóa – xã hội thì không thể thiếu sức sống của thời trang.